W krainie drewnianych cerkwi. Zabytkowe świątynie z listy dziedzictwa UNESCO w woj. małopolskim.

Wędrując po Beskidzie Niskim, znajdziemy się w krainie drewnianych cerkwi, pięknych cmentarzy i uroczych, często pustych, dolin. W zachodniej części tych fascynujących gór znajdują się trzy zabytkowe cerkwie wpisane na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO - Owczary, Kwiatoń i Brunary. A tuż obok, w południowo-wschodnim zakątku Beskidu Sądeckiego, jest czwarta - Powroźnik. 

Ten artykuł wyjątkowo nie opisuje jednej wycieczki. W czasie niedawnego zjazdu na kursie przewodników beskidzkich mieliśmy okazję odwiedzić cerkiew w Kwiatoni. Jako, że pozostałe cerkwie z listy UNESCO w woj. małopolskim są niedaleko a miałem do dyspozycji samochód, odwiedziłem je wszystkie. Niewielkie odległości sprawiają, że jest to również dobry pomysł na całodzienną wycieczkę rowerową. Zabytkowe cerkwie opisane w tym poście znajdziemy między Gorlicami a Muszyną. Lokalizacje, jadąc od północy:

Owczary - cerkiew pw. Opieki Matki Bożej (rok budowy: 1653)

Kwiatoń - cerkiew pw. św. Paraskiewy (rok budowy: ok. 1700)

Brunary - cerkiew pw. św. Michała Archanioła (rok budowy: 1797)

Powroźnik - cerkiew pw. św. Jakuba Młodszego (rok budowy: ok. 1600)

Opisy w kolejności powstania cerkwi, zaczynając od najstarszej.

Cerkiew pw. św. Jakuba Młodszego Apostoła jest prawdopodobnie najstarszą zachowaną cerkwią łemkowską w typie północno-zachodnim w polskich Karpatach. Jej trójdzielna bryła z wysoką wieżą jest wręcz klasyczna dla łemkowskiego budownictwa sakralnego. Popatrzmy na rycinę przedstawiającą jej budowę. 

Najniższa część, zawsze stawiana od wschodniej strony, to prezbiterium. Część środkowa, z łamanym dachem brogowym, to nawa. Najwyższa, stawiana od zachodu, to wieża nad przedsionkiem (kiedyś zwanym "babińcem"). Wszystkie wieże zakończone są charakterystycznymi "makowicami" zwieńczonymi krzyżem. Taki styl nazywamy łemkowskim północno-zachodnim. Do cerkwi w Powroźniku, od strony północnej, dobudowana jest zakrystia (oryginalnie było to prezbiterium pierwszej powstałej w Powroźniku cerkwi - możemy więc powiedzieć, że to cerkiew jest dobudowana do zakrystii). Materiałem jest drewno, konstrukcja zrębowa - czyli bez użycia gwoździ. Cerkiew pokryta jest gontem.

Bryła cerkwi jest klasyczna, natomiast w środku czeka nas kilka niespodzianek. Po pierwsze, ikonostas (ściana ikon oddzielająca prezbiterium od nawy) jest wyraźnie podzielony, a jego dolna część (ikony namiestne i prazdniki), są cofnięte i znajdują się za ołtarzem. Związane jest to z przejęciem cerkwi przez kościół rzymsko-katolicki po wysiedleniu Łemków w 1947r. Z jednej strony jest ingerencja w klasyczny układ ikonostasu, z drugiej - to przesunięcie nadaje cerkwi w Powroźniku niepowtarzalny charakter.

Druga niespodzianka to obecność św. Michała Archanioła z lewej strony rzędu ikon namiestnych (czyli tych największych, w dolnej części ikonostasu). W  krainie drewnianych cerkwi w Beskidzie Niskim, w tym miejscu jest zwykle ikona św. Mikołaja.

Trzecie odstępstwo od klasycznego wyglądu ikonostasu w cerkwiach łemkowskich to ikona ukoronowania Marii w miejscu, gdzie tradycyjnie jest ikona "Deesis" (Chrystus Pantokrator (czyli Pan Wszechświata)). Ma to związek z powstaniem cerkwi na terenie ziem biskupa krakowskiego, tzw. Państwa Muszyńskiego i jest ewidentnym wpływem kościoła zachodniego. "Prawidłowy" układ ikonostasu opiszę poniżej, na przykładzie cerkwi w Owczarach.

Zwiedzając cerkiew w Powroźniku, warto wejść do zakrystii. Jest to najstarsza część cerkwi. Na jej ścianach znajdują się piękne polichromie. Widać na nich typowe sceny dla ikonostasu, z tym że tutaj są namalowane bezpośrednio na drewnianej ścianie.

Podziwiając cerkiew w Powroźniku nie można pominąć monumentalnego - jak na niewielką świątynię - przedstawienia Sądu Ostatecznego na południowej ścianie prezbiterium. Ikona została napisana w 1623r.

Zwróćmy uwagę, że scena przedstawia tylko dwie możliwości "życia po życiu" - niebo i piekło. Nie ma tutaj czyśćca. Prawosławie uważa katolicką doktrynę o czyśćcu za herezję (nauka ta, nie ugruntowana w tekście Biblii, została została oficjalnie zatwierdzona przez kościół rzymskokatolicki dopiero w 1438r, czyli znacznie po rozłamie chrześcijaństwa na kościół wschodni i zachodni). 

Cerkiew pw. Opieki Matki Bożej w Owczarach powstała w 1653r. Świadczy o tym data wyryta na belce nad wejściem do nawy głównej. Jej architektura to klasyka stylu łemkowskiego północno-zachodniego. Drewniana, o konstrukcji zrębowej, kryta gontem - i bez dobudówek. Zajrzyjmy do środka i zobaczymy klasyczny układ ikonostasu.

Najpierw jednak wyjaśnijmy sobie znaczenie ikon. Drugie przykazanie biblijnego Dekalogu mówi:

Nie uczynisz sobie obrazu rytego ani żadnej podobizny tego, co jest na niebie w górze i co na ziemi nisko, ani z tych rzeczy, które są w wodach pod ziemią. Nie będziesz się im kłaniał ani służył  (...) - Ks. Wyjścia 20:4-5a

W kościele rzymskokatolickim to przykazanie jest usunięte z katechizmu (ale nie z Biblii!). W tradycji wschodniej cerkiewne ikony nie są "malowane" - co byłoby złamaniem drugiego przykazania - a "pisane". Nie "przedstawiają" postaci a "uosabiają" prawdy wiary. Ikony są ułożone zawsze w pewnym porządku:

• 4 ikony namiestne w dolnym rzędzie z carskimi wrotami pośrodku,

• powyżej 12 prazdników (czyli ikony przedstawiające święta roku liturgicznego) oraz centralnie umieszczona Ostatnia Wieczerza,

• wyżej Chrystus Pantokrator, obok Apostołowie,

• na samej górze prorocy i postaci ze Starego Testamentu).

Chociaż zdarzają się też odstępstwa od ogólnych reguł, to każda postać ma pewne atrybuty, które ją identyfikują, a każda scena jest przedstawiana w ściśle określony sposób. Dzięki temu wierni niepiśmienni mogli je "przeczytać".  Współczesnym turystom, taki schematyzm także ułatwia odbiór.

Dalszy opis ikon będę kontynuował na przykładzie cerkwi w Kwiatoni.

W cerkwi pw. św. Paraskiewy Męczennicy w Kwiatoni (rok budopwy ok. 1700) mieliśmy okazję zasiąść w ławkach i wysłuchać opowieści pana Jana, opiekuna cerkwi. Warto wspomnieć, że każda z cerkwi na liście UNESCO ma swojego opiekuna. Warto zwiedzać te piękne obiekty z eksperckim komentarzem. Zwiedzanie jest bezpłatne, ale zachęcam do ofiarności - przez zakup literatury lub datek do puszki.W

Wróćmy do opisu ikonostasu i przyjrzyjmy się czterem największym ikonom, umieszczonym w dolnym rzędzie.

W dolnym rzędzie (ikony namiestne), dwie centralne ikony po obu stronach "carskich wrót" to:

• Chrystus Nauczający po prawej stronie

• Maria z Dzieciątkiem po lewej. Tu przedstawiona w postaci "Hogedetria", czyli "wskazująca drogę". Mały Jezus jest ubrany w szaty królewskie, a Maria wskazuje na niego - "Jego słuchajcie, za Nim idźcie".

Ikony skrajne w dolnym rzędzie to:

• po prawej - ikona chramowa, czyli przedstawiająca wezwanie cerkwi, tutaj św. Paraskiewa. W kościele wschodnim są 3 święte o tym imieniu, tutaj palma wskazuje, że jest to Paraskiewa Męczennica

• po lewej - ikona z świętym popularnym na danym terenie - w Beskidzie Niskim prawie zawsze jest to św. Mikołaj.

W krainie drewnianych cerkwi mogę wędrować bez końca. Każda zachowana cerkiew jest piękna, nawet jeśli nie jest wpisana na listę UNESCO. Pomyślcie - budynki z drewna, budowane bez gwoździ, wzniesione przez chłopów - a przetrwały kilka wieków. Dla mnie osobiście kluczowym elementem ich piękna jest fakt, że wszystkie powstały z pracy i ofiarności niezamożnych mieszkańców niewielkich wiosek Łemkowskich. Mieszkańcy sami ścinali drzewa, sami zwozili i cięli drewno, sami pracowali na budowie. I nie robili tego z nadmiaru wolnego czasu - życie w górskich dolinach do łatwych nie należy.

Cerkiew w Brunarach jest najmłodsza z czterech cerkwi województwa małopolskiego wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Jej styl odbiega od klasycznego, można go nazwać "późnym zachodnio-łemkowskim". Widzimy, że dach nad prezbiterium nie jest klasycznie brogowy - jest wyraźna kalenica, z dobudowaną wieżyczką. Także wieża na przedsionkiem jest wyraźnie różna w stosunku do wcześniej pokazanych tu cerkwi.

Cerkwi w Brunarach nie udało się zwiedzić w środku. Pewnie będę jeszcze nie raz w krainie drewnianych cerkwi. I zachęcam Was, drodzy czytelnicy, pojedźcie w Beskid Niski i poszukajcie czegoś innego niż widoków i schronisk.